Eğitim
Tarihi çok eskilere dayanan Van, çeşitli uygarlıklara adeta beşiklik etmiştir. Tarih boyunca bir çok savaşlara sahne olmuş, bu nedenle de bazı kavim ve milletlerin hükümranlığına girmiştir. Medler, Persler ve Romalılar´ın yöreye hakim olduklarını tarihi kaynaklardan öğrenmekteyiz. Van, ilk defa Hz. Ömer zamanında sahabe´den Hz. İlyaz kumandasında bir ordu ile fethedilir. 1021 yılında Bizanslılar´ın yönetimine girmiş, 1065´te de bölge Sultan Alpaslan tarafından fethedilmiştir.
Sonradan Van Bölgesinin Zengi´lerin, Eyyubi´lerin, Artuklular´ın, İlhanlılar´ın, Celayirliler´in, Akkoyunlular´ın, Safeviler´in ve 1387´de de Timurlular´ın eline geçtiğini görüyoruz. Bölge, giderek güçlenen Osmanlılar´la Safeviler arasında zaman zaman el değiştirir. Nihayet, 1548´de kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girer. İnsanlık tarihiyle birlikte var olan eğitim, toplum ve devletler hayatında hayati bir fonksiyona sahip bir unsurdur. Van´da eğitim çok eskilere dayanır. Bu nedenle Van´da eğitimi Cumhuriyet öncesi ve sonrası ele almakta yarar var diye düşünmekteyiz.
CUMHURİYET ÖNCESİ
Van´da Eğitim-Öğretimi üç devreye ayırabiliriz.
- Başlangıçtan XVII. yüzyıl sonlarına kadar olan devre:
Bu devre tamamen Doğu etkisindedir. Bir çeşit Osmanlı skolastiği niteliğindedir. Öğretim, tümü ile Medresenin tekelinde gibidir. - İlk Batılılaşma hareketleri devresi:
Yaklaşık olarak 1770-1840 yılları arasındaki süredir. - Tanzimat ve sonrası:
1839´dan 1923´e kadar yüz yıla yakın bir zamanı kapsayan bu devre, Türkiye´nin kültür ve eğitimle birlikte hemen her alanda batılılaşmaya yöneldiği bir dönemdir.
Cumhuriyet öncesi Van´da Eğitim Öğretim Faaliyetlerinin tesbiti için yaptığımız araştırmada elimize geçen bir kaç kaynak eserin, Van´da Cumhuriyet Öncesi Eğitim-Öğretim faaliyeteleri konusunda verdiği bilgiler, günümüzle mukayese açısından önemlidir. Bu eserleri kronolojik olarak şöyle sıralamak mümkündür:
- 15. ve 16. yüzyıllarda Van-Orhan Kılıç
- Osmanlı Devletinin ilk istatistiki Yıllığı (1897)-Prof. Dr. Tevfik Güran.
- Van Salnamesi Van Belediyesi Yayınları.
- Van Kütüğü Yüzüncü Yıl Ünv. 1993.
1548-1648 YILLARI ARASI VAN´DA EĞİTİM
Osmanlı döneminde eğitim ve öğretimin, medrese ve sıbyan mekteplerinde yürütüldüğü bilinmektedir. Van şehrindeki başlıca medreseler şunlardır:
Ulu Cami Medresesi
Ulu Cami´nin avlusunda bir de medresesi mevcuttu. Evliya Çelebi, Ulu Cami ile ilgili sözlerini tamamlarken "... Taşra Haremi etrafı kan-ı ulema ve Süleha-i Darü´l - Tedrislerdir." diyerek caminin avlusundaki medresenin varlığına dikkat çekmenin yanı sıra, Van şehrindeki medreseleri sayarken de ilk olarak Ulu Cami Medresesi´ni zikretmiştir. (Evliya ÇELEBİ, Seyahatname 3-4, VI, 256/b)
Bicaniye Medresesi
Ulu Cami Medresesi´nden sonra Van´daki en eski medresedir. Elimizdeki bir Rus kaydından, bu medresenin Akkoyunlu beylerinden Bican Süleyman tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Van´ın Osmanlılar tarafından fethinden sonra Van beylerbeyi İskender Paşa´nın, merkeze bir mektup göndererek, Bican Süleyman Bey tarafından yaptırılan bu medresenin harap olduğunu ve bu sebeple tamiri için para istediği bilinmektedir. Bu medresenin, şehrin hangi mahallesinde olduğu hususunda herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız gibi, daha sonraki yıllarda da konuyu açıklığa kavuşturacak bir kayda rastlanmamaştır. Bu nedele sadece Akkoyunlular´ın bölgeye hakim oldukları 1. yüzyılın 2. çeyreğinde yapıldığını ve 1550 yılına kadar varlığını sürdürdüğünü söylemekle yetineceğiz.
Hacı İzzeddin Şir Medresesi
Hacı İzzeddin Şir Medresesi, muhtemelen Melik İzzeddin Şir´in Van´daki hakimiyeti sırasında yapılmış olabilir. 1387 yılında Timur´a bağlılık kaydıyla, buranın yönetimini ele alan bu beyin, 1452 yılında Karakoyunlu İskender Bey tarafından öldürülmesine kadar uzun süre Van´da kaldığı bilinmektedir. (Orhan KILIÇ, 15 ve 16. yüzyıllarda Van, s. 225.) Melik İzzeddin Şir´den sonra ki beylerin, Melik Eset ve II.Zahit İzzeddin olması, bunlar zamanında yapılmadığına da delalet etmektedir.
Hacı İzzeddin Şir Medresesi´nin incelediğimiz dönemden önce yıkılmış olması, Van şehrinin fiziki yapısı ile alakasını ortadan kaldırmaktadır. Ancak 16. yüzyılın başlarına kadar vaziyette olduğu anlaşılmıştır.
İskender Paşa Medresesi
15 Ağustos 1548´de Van´ın Osmanlılar tarafından fethedilmesinden sonra, Anadolu Defterdarı Çerkez İskender Paşa tarafından yaptırılmıştır. (Vakfiye Defteri No: 581, s.170, sıra no: 185, 22 Ekim 1565 tarihli İskender Paşa Medresesi Vakfiyesi)
Van´ın Osmanlılar tarafından fethinden sonra yapılan ilk medrese olması bakımından ayrı bir özellik arz etmektedir.
Evliya Çelebi, İskender Paşa Medresesi´nden bahsetmektedir. Bu sebeple medresenin 1648 yılında Van´da meydana gelen zelzele neticesinde yıkılmış olabileceği akla gelmektedir.
1571 tarihli evkaf tahrir defterinde, İskender Paşa Medresesi´nin varlığı tesbit edilmektedir. Defterdeki bilgilere göre bu medrese vakfının yıllık geliri 83.989 akçe idi. (Kuyud-i Kadime 202, v.50/a.)
Hüsrev Paşa Medresesi
Orta Kapı Mahallesi´ndeki Hüsrev Paşa Cami Külliyesi içindedir. Evliya Çelebi´ye göre, medrese odaları caminin avlusunda bulunmakta idi. (Evliya Çelebi, Seyahatname 3-4, v. 256/b) Hüsrev Paşa Medresesi, camisi ile birlikte Van beylerbeylerinden Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. 1571 yılında günlük 50 akçe olan bir müderrisi, 2 muidi ve 11 talebesi olduğu anlaşılmaktadır. (Kuyud-i Kadime 202,v.50/b.)
Tebriz Kapı Medresesi
Tebriz Kapısı, Camii´nin bünyesindeki medresedir. Bu medresenin varlığına sadece Evliya Çelebi´nin Seyahatnamesinde rastlamaktayız. (Evliya Çelebi, Seyahatname 5-4, v.256/b.)
Horhor Medresesi
Evliya Çelebi tarafından sadece ismi anılmaktadır. Adından yola çıkarak Horhor Bahçeleri civarında olduğunu söyleyebiliriz.
Abbas Ağa Medresesi
Bu medreseden de sadece Evliya Çelebi bahsetmektedir. (Evliya Çelebi, Seyahatname 5-4, v.256/b.) Evliya Çelebi´nin Van´daki camileri anlatırken, İskele Kapısı Camii´nin Abbas Ağa adında bir hayırsever tarafından yaptırıldığını ifade etmesi, bu medresenin de İskele Kapısı Cami bünyesinde olduğunu ve bu zat tarafından yaptırıldığına delalet etmektedir.
Sıbyan Mektepleri
Osmanlı döneminde çocuklara yönelik eğitim, sıbyan mekteplerinde verilirdi. Bu mektepler çoğunlukla bir caminin bünyesinde bulunmasına rağmen, müstakil mekteplere de rastlanmaktadır. Evliya Çelebi, Van´da 20 adet sıbyan mektebinin varlığına işaret etmektedir. Bu mekteplerden üç tanesi yukarı kalede, diğerleri ise şehrin içinde idi.
Hüsrev Paşa Muallimhanesi
1571 yılındaki kayıtlara göre, Hüsrev Paşa Medresesi veya Camii´nin bir bölümünde küçük yaştaki çocuklara da eğitim veriliyordu. Bir muallim ve bir halife-i mektebe görev yapıyordu.
Kaya Çelebi-zade Koçi Bey Muallimhanesi
Aynı adla anılan caminin içerisinde bulunuyordu. 1571 yılından sonra bir medrese havasına büründüğü anlaşılmaktadır. Evliya Çelebi´nin Seyahatnamesi´nde, Kaya Çelebi Medresesi ifadesini kullanması 17. yüzyılın ortalarında tedris hizmeti verdiğini göstermektedir.
1897 YILI OSMANLI DEVLET EĞİTİM İSTATİSTİĞİ
"Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı (1897)" adlı eserin verdiği istatistiki bilgilere göre eğitim konusu üç bölümde incelenmiştir.
Eğitim
Askeri eğitim
Diğer eğitim faaliyetleri
Adı geçen bu kitaptan konu gereğince "Van vilayeti" adı ile adlandırılan istatikleri ele alıyoruz.
Eğitim:
Van´da bulunan lise, ortaokul ve ilkokulların toplam adedi ve bu okullarda okuyan öğrencilerin cins ve miktarları.
Okul Adedi : 135
Öğrenci Adedi : 2292
Müslüman Erk:2116, Kadın: 176
Gayr-ı Müslim Erk: - Kadın: -
Liseler ve bu okullarda okuyan öğrencilerin cins ve miktarları:
Okul Adedi : 10
Öğrenci Adedi : 338
Müslüman Erk: 313 Kadın : 25
İlkokullar ve bu okullarda okuyan öğrencilerin cins ve miktarları:
Okul Adedi : 125
Öğrenci Adedi : 1954
Müslüman Erk: 1803 Kadın : 151
Askeri Eğitim :
Osmanlı Devleti´nde 1897 senesi itibarı ile mevcut bulunan askeri idadi ve rüşdiyye mektepleri ile talebesinin miktarı:
Toplam Talebe Adedi : 139
Okul Adedi : 1
1897 senesi itibarı ile şehadetname alanlar ve değişik sebeplerle çıkarılanlar:
Mekatib-i Rüşdiye (Ortaokul)
Toplam : 47
Şehadetname Alanlar : 16
Değişik Sebeplerle Çıkarılanlar: 31
Bu okullarda görev alan müstahdem, memurun ve muallimin ve hademenin miktarı:
Toplam : 20
Muallim : 10
Memur : 4
Hademe ve diğerleri : 6
Diğer Eğitim Faaliyetleri (Gayr-I Müslim Okulları):
Van Vilayeti dahilinde verilen istatistiklere göre lise bulunmamaktadır.
Ortaokullar:
Okul Adedi : 8
Öğrenci Adedi Erk : 1585 Kadın: 735
Muallim Adedi Erk : 58 Kadın : 18
İlkokullar:
Okul Adedi : 12
Öğrenci Adedi Erk :285 Kadın : 159
Muallim Adedi Erk : 1 Kadın : 14
Van Dahilinde Medrese ve Öğretim Yerleri:
Van Kazası : 10 Medrese 1 Kütüphane
Erçek Nahiyesi : 2 Medrese
Havasor (Gürpınar Nahiyesi : 2 Medrese
Timar Nahiyesi : 3 Medrese
Gevaş Kazası : 3 Medrese
Müküs (Bahçesaray) Kazası : 5 Medrese
